-Dört Yıl Süren Bir Koşuşturmanın Hikâyesi-
Kadir PÜRLÜ
Sivas İl Kültür ve Turizm Müdürü
Belgelerden nasıl haberdar olduk?
Merhum İsmail Hami Danişmend tarafından tutulan Sivas Kongresi tutanaklarının varlığından 2004 yılında haberdar olduk. Bize bu belgelerin yer ve adresini gösteren kişi, kadirşinas hemşehrimiz, araştırmacı yazar Sabri Koz’dur. Sabri Bey sadece onların yerini göstermekle kalmadı, “Bu belgelerin mutlaka Sivas’a kazandırılması gerekli.” Diyerek bizi teşvik etti.
Belgeler nasıl korunmuştu?
Topladığımız şifahi bilgilere göre: Belgeler İsmail Hami Danişmend’in sağlığında “özenle korunması ve ilerde yayın olarak değerlendirilmesi” tembihiyle eşleri tarih öğretmeni İclâl Danişmend’e emanet edilmiş ve Hami Bey’in 1967’de vefatından sonra da uzun bir süre özenle korunmuştur. İclâl Hanım, sağlık durumunun bozulmasıyla saklamakta olduğu bu önemli emaneti, eski öğrencisi ve yakın arkadaşı tarih öğretmeni Güzide Akbayar’ın oğlu Nuri Akbayar’a teslim etmiş ve ondan “bu belgeleri korumasını ve gerektiğinde yayınlamasını” önemle rica etmiş. Emaneti teslim alan Nuri Bey’in onları o günden bu güne kadar büyük bir itinayla korumuş olduğu anlaşılmaktadır.
İlk girişim ve görüşmeler
Bu bilgileri aldıktan sonra, içimizi büyük bir heyecan sardı. Belgeler mutlaka Sivas Müzesine kazandırılmalı ve asıl mekânında sergilenmeliydi. Çünkü: Müzemizde Sivas Kongresine ait hiçbir orijinal belge bulunmamaktaydı.
Sabri Koz’dan Nuri Akbayar’ın telefon numarasını aldık ve ilk işimiz ona telefon etmek oldu. Nuri Bey’le yaptığımız ilk telefon görüşmesinde “belgelerin içeriğini, orijinal olup olmadıklarını; orijinalliği kesinse satın almak istediğimizi, bu konuda bize yardımcı olup olamayacağını” sorduk.
Nuri Bey, “Belgelerin, İsmail Hami Danişmend tarafından Sivas Kongresinde tutulan asıl belgeler olduğunu; Cumhurbaşkanlığı Kitaplığında bulunan Sivas Kongresi Tutanaklarının bu belgelerden yararlanılarak temize çekilmiş olabileceğini, orijinallik konusunda kendisinin bir şüphesinin bulunmadığını; ancak, belgelerin satılması konusunu düşünmesi gerektiğini” ifade etti. Telefon konuşmasının sonunda: “Her ne surette olursa olsun bu belgelerin Sivas Müzesinde değerlendirilmesinin isabetli olacağını; bu konuya sıcak baktığını ve belgelerin içeriği hakkında kısa bir süre sonra bize yazılı olarak bilgi vereceğini” belirtti.
Bir hafta heyecanla bekledik ama bir gelişme olmadı. Kendisini ikinci aramamızda “Belgelerin satılması konusunu düşündüğünü; istese bu belgeleri büyük fiyatlarla başka kişi veya kurumlara satabileceğini; ancak bu belgelerin Sivas’a yakışacağını; belgelerle ilgili hazırladığı bilgi notunu bu günlerde Sabri Koz’a göndereceğini” söyledi.
Nihayet 1 Aralık 2004 tarihinde Sayın Sabri Koz’un faks yoluyla müdürlüğümüze gönderdiği bilgi notunu aldık. Nuri Akbayar’ın verdiği bilgilerin altına kendisi de küçük bir açıklama yapmıştı.
Belgeler orijinal mi değil mi?
Alınan ilk bilgiler, belgelerin orijinal olduğu izlenimini veriyordu. Ancak sahte olma ihtimaline karşı da tedbir almak zorundaydık. Bu yüzden konuya vakıf en az üç kişi tarafından görülmeleri şarttı.
Nuri Akbayar’ı üçüncü kez arayarak: “Belgelerin orijinalliğinden emin olmak için tarafımızca görülmesi gerektiğini, bu konuda görevlendireceğimiz kişilere yardımcı olup olmayacağını” sorduk. O, “belgeleri Sabri Bey’in gördüğünü; ancak istenmesi durumunda başka kişilere de gösterebileceğini” söyledi.
Bunun üzerine, yayınladığı tarih konulu kitaplarla dikkat çeken ve bilgisine güvendiğimiz hemşehrimiz yazar Necdet Sakaoğlu’nu arayarak belgeleri görmesini istedik. Sayın Sakaoğlu, belgeleri gördü ve telefonda bize: “Kullanılan kâğıt, yazı karakterleri ve içerik bakımından o döneme ait oldukları anlaşılıyor, bunların Sivas Müzesine kazandırılması isabet olur” dedi.
İkinci bir kişinin daha belgeler hakkında görüşüne ihtiyacımız vardı. Sayın Sabri Koz’dan belgeleri bir kez daha incelemesini ve bize bilgi vermesini istedik. O, birkaç gün sonra bizi telefonda arayarak: “Belgeleri yeniden inceledim, orijinalliği konusunda hiçbir şüphem yok, vakit geçirmeden bu evrakları satın alırsanız iyi olur, yarın ne olacağı belli olmaz” dedi.
Ödenek Aramakla geçen yıllar
Biz bu işlerle uğraşırken zaman akıp gitmiş, 2005 yılının Haziran ayına gelmiştik. Belgelerin acilen satın alınması gerekiyordu. Nuri Akbayar’ı telefonda arayarak, “belgeleri almak istediğimizi, bize kaç liraya satacağını” sorduk. O günlerin ifadesiyle “belgeleri 20 Milyar Liraya Sivas Valiliğine satabileceğini, başka kurumlara böyle uygun bir fiyat vermesinin mümkün olmadığını” söyledi. Bu teklifi değerlendirdik. O günün şartlarında böyle bir iş için ayrılmış ödeneğimiz yoktu. Doğrudan alım sınırları içindeki bir ödenekle konuyu halledeceğimize inanıyorduk.
Nuri Bey’i arayıp “Ancak 7 Milyar temin edebileceğimizi, belgeleri bize bu fiyata satıp satamayacağını” sorduk. Yapılan uzun görüşme ve pazarlıktan bir sonuç çıkmadı. O, “Son olarak istediği fiyattan bir milyar daha inebileceğini ve daha fazla indirim yapmasının mümkün olamayacağını” söyledi. O günün şartlarına göre yedi milyarın üzerindeki alımlar pazarlık usulünü aştığından ve daha fazla ödenek bulmamız mümkün olmadığından belgeleri bu fiyata almamız imkânsızdı. Ancak, bir formül bulmak zorundaydık.
Yerel kaynaklardan başlamak ve birçok alternatifi denemek suretiyle ödenek aramaya koyulduk. Şifahi girişimlerimiz bir işe yaramadı ve ne yazık ki 2005 ve 2006 yılları ödenek aramakla geçti. Büyük bir meblağ olmamakla birlikte, gerekli ödenek temin edilemediği için belgeler satın alınamadı ve konu beklemede kaldı. Bu dönemde sık sık Sayın Sabri Koz’u arayarak “kaynak aradığımızı ve belgeleri mutlaka alacağımızı, Nuri Bey’e bilgi vermesini” rica ederek belgelerin başka bir yere satılmasına engel olmaya çalışıyorduk.
Konuyu 2007 yılı başlarında Sayın Valimiz Veysel Dalmaz’a açtık ve 15.05.2007 tarihli Bilgi Notumuzla evraklar hakkında yazılı bilgi verdik.
2007 yılının Kasım ayı yaklaşıyordu ve bu konuda henüz bir gelişme olmamıştı. Konuyu tekrar gündeme getirmek amacıyla bu belgelerin bir şekilde Sivas’a getirilmesi ve burada bazı kişi ve kurumlara görülmesinin faydalı olacağı kanaatine vardık.
Valiliğimizce 2-4 Kasım 2007 tarihinde Geleneksel 3. Sivas Âşıklar Bayramı düzenlenmişti. Bu bayrama onur konuğu olarak davet edilen Sabri Koz’dan “Ne yapıp edip, belgeleri emanet olarak alıp Sivas’a getirmesini” talep ettik. Belgeler Sivas’a geldi ve ilimizden bazı kişiler ile Cumhuriyet Üniversitesinden bir grup öğretim üyesi bu evrakları gördüler. Özellikle Sivas Kongresi üzerine makale ve kitapları bulunan Cumhuriyet Üniversitesi Okutmanı A. Necip Günaydın’ın evrakları yakından görmesi ve tek tek incelemesi sağlandı.
Kültür ve Turizm Bakanlığın Ödenek Talep Ediyoruz
İl merkezindeki ödenek imkânlarıyla konuyu halledemeyeceğimizi anlayınca, belgeleri Kültür ve Turizm Bakanlığı’ndan sağlanacak ödenekle satın alma yoluna gittik. Bakanlığımızdan ödenek isteyebilmek için belgelerle ilgili uzman raporlarına ihtiyacımız vardı. Müdürlüğümüzün 29 Kasım 2007 tarih ve 5312, 5313, 5314 sayılı yazılarıyla Sayın Sabri Koz, Necip Günaydın ve Necdet Sakaoğlu’na birer yazı yazarak belgeler hakkındaki görüşlerini istedik. Bir hafta içerisinde belirtilen kişilerin görüşlerini yansıtan raporlar elimize ulaştı.
Söz konusu raporları ekleyerek Müdürlüğümüzün 5 Aralık 2007 tarih ve 5369 sayılı yazılarıyla Bakanlığımızdan ödenek istedik. Bakanlığımızdan gelen 14 Ocak 2008 tarih ve 7659 sayılı yazıda: “Tutanakların Müze Müdürlüğü uzmanlarınca oluşturulacak bir Değer Takdir Komisyonu marifetiyle değerlerinin belirlenmesi ve sonucunun ivedi olarak bildirilmesi” isteniyordu.
Sivas Müzesinde Osmanlıca belgeleri inceleyecek uzmanımız bulunmadığından, Müze Müdürlüğünün Bakanlığımıza yazdığı 14.02.2008 tarih ve 0596 sayılı yazısıyla: “Evrakların bakanlığımızca kurulacak bir ihtisas komisyonu marifetiyle değerlendirilip satın alınması” talebinde bulunuldu.
Bu arada Nuri Özden Akbayar, Sivas Valilik Makamına yazdığı 25 Şubat 2008 tarihli dilekçesinde: “Belgeleri Sivas Atatürk Kongre ve Etnografya müzesine satmak istediğini ve bu konuda gerekli işlemin yapılmasını” talep ediyordu. Nuri Özden Akbayar’a Müze Müdürlüğünce yazılan 5 Mart 2008 tarih ve 833 sayılı cevap yazıda: “Bakanlığımıza konuyla ilgili yazı yazıldığı ve gelecek görüş doğrultusunda işlem yapılacağı” belirtildi. Müze Müdürlüğünün aynı tarih ve sayılı yazısıyla Nuri Özden Akbayar’ın dilekçesinin bir sureti “bilgi ve gereği” için bakanlığımıza gönderildi.
Bakanlığımızdan gelen 18.03.2008 tarih ve 48456 sayılı cevap yazısında: “Belgelerin Müze Müdürlüğüne getirilmesi durumunda konunun değerlendirilebileceği” belirtiyordu. Müze Müdürlüğünce Nuri Özden Akbayar’a yazılan 28 Mart 2008 tarih ve 1348 sayılı yazıda: “Belgeleri müzeye teslim etmesi halinde, konunun Bakanlığımıza iletileceği” belirtildi ve kendisinden belgeleri Müzeye teslim etmesi istendi.
Ödenek bulma ihtimali kuvvetlenirken satın alma ihtimali zayıflıyor!
Bu durumda, Nuri Bey’in belgeleri önce müzemize teslim etmesi ve parasını daha sonraki aylarda alması gerekiyordu. Ancak onun: “Sağlık problemlerim var, Sivas’a gelmem mümkün değil. Bir kişi gelip parayı teslim etsin, ben de evrakları vereyim” diyerek evrakları peşin para almak suretiyle teslim edebileceğini söylediğini Sayın Sabri Koz bize telefon yoluyla iletti. Anlaşılan Nuri Bey kendince geçerli olan sebeplerden dolayı önce parasını almak sonra da belgeleri teslim etmek istiyordu. Böyle bir alım yolu mevzuatımıza uymadığından yeni bir bekleme dönemine daha girmiş olduk.
Karamsar geçen günlerin peşinden ümidimiz yeniden yeşeriyor
Bu arada günler hızla geçti ve 2008 yılının Haziran ayına geldik. Belgeler için nereden nasıl bir nakit para bulalım diye ümitsizce düşünürken, Kültür ve Turizm Bakanlığı Müsteşar Yardımcısı Sayın Nihat Gül ile Telif Hakları ve Sinema Genel Müdürü Sayın Abdurrahman ÇELİK’in 19.06.2008 tarihinde ilimizi ziyaretlerinde ümitlerimiz yeniden yeşerdi.
Kendilerine problemi anlatıp desteklerini isteğimizde, Müsteşar Yardımcımız Nihat Gül: “Size acilen ödenek temin edip bu konuyu çözelim” dediler. Genel Müdürümüz Sayın Abdurrahman Çelik Bey ise: “Tamam ben size ödenek göndereyim, bu iş daha fazla uzamasın” dediler.
Mutlu son ve unutamayacağımız bir hatıra
Birkaç ay sonra Bakanlığımızdan 25.000 Yeni Türk Lirası ödenek geldiğinde sevincimize diyecek yoktu. Yazlıkta olduğunu öğrendiğimiz Sabri Koz’a telefon ederek evrakları acilen bizim adımıza alıp Sivas’a getirmesini, ödemeyi evrakları teslim alır almaz hemen ilgili kişinin banka hesabına çıkaracağımızı söyledik.
24 Eylül 2008 Çarşamba günü Sivas Havaalanında Sabri Koz’un getireceği Sivas Kongresi evraklarını beklerken büyük bir heyecan içerisindeydik. Çünkü bu belgelerde bir milletin tarihiyle ilgili çok önemli kararlar yazılıydı.
Nihayet uçak alana indi ve konuğumuzu çıkış kapısında karşılayarak kucakladık. Hal hatır sorduktan sonra Sabri Bey’e heyecanla: “Emanetler yanınızda mı” diye sorduğumuzda O, deri çantasını işaret parmağıyla göstererek “evet” dedi.
Havaalanından hareket edip odamıza geldiğimizde, Sabri Bey’in evrakları çok sağlam ambalajlarla kat kat sarmış olduğunu görünce heyecan ve hayretimiz bir kat daha arttı. O, gayet samimi bir ifadeyle:
– “Eğer uçak denize düşecek olursa, evraklar ıslanmasın diye kendimce böyle bir tedbir aldım” dedi.
Kendisinden önce evrakları düşünmüş olması bizi şaşırttı ve bir o kadar da duygulandırdı. Bu eşsiz hazineye kavuşmanın sevinci içerisinde evrakları keyifle elden geçirirken, soluk sayfaların bizi Sivas Kongresinin yapıldığı o acı günlere götürdüğünü hissediyorduk.
Eksiksiz dört yılımızı alan bu uzun kovalamanın sonuna gelmiştik. Bu tatlı hatıranın unutamayacağımız en keyifli yeri: Evrakları Sivas Müzesi görevlilerine teslim ederken aldığımız rahat nefes ve içimizdeki tarifi mümkün olmayan mutluluktu.
Belgelerin Özellikleri ve İçeriği
Belgeler genel olarak defter, çizgili kâğıt ve çizgisiz kağıda zabit kalem, kara kalem ve divit kalemle yazılmış olup, toplam onbir parçadır. İçerik itibariyle Sivas Kongresi kararları, kongreye gelen mektup ve telgraflar, kongreye sunulup geri çekilen muhtıra metni, Şarkî Anadolu Vilâyatı Müdafa-i Hukuk Cemiyeti Nizamnâmesi, bazı kişisel mektuplar ile evraklardan oluşmaktadır. Ailesi vasıtasıyla bize ulaşan şifahi bilgilere göre, kongreyle ilgili tutanak ve diğer evraklar Sivas Kongresi Zabıt Kâtiplerinden merhum İsmail Hami Danişmend tarafından kaleme alınmıştır. Şimdi bu evraklar hakkında özellik ve içeriklerine göre sırasıyla bilgi verelim:
Sivas Kongresi Orijinal Tutanakları
Tutanaklar üç ayrı belgeye yazılmış olup, birinci içtimadan başlayıp sekizinci ictimâ’nın ilk sayfasında sona ermektedir. Uluğ İğdemir’in “Sivas Kongresi Tutanakları” adlı kitabındaki bilgilerle kıyaslandığında sekizinci ictimâ’nın son beş sayfasının eksik olduğu ve devamının evraklarımız arasında bulunmadığı anlaşılmaktadır. Şimdi elimizdeki tutanakları sırasıyla inceleyelim:
1. Belge:
Sarı Hamurlu, 15×20 cm ebadında, tek ortalı çizgili defterdir. Kara kalemle yazılmıştır. Eski harflerle numaralandırılmış 1-88. Sayfaları kapsayan toplam 88 sayfadan ibaret olup birinci ictimâ’dan başlayıp 4. ictimâ’nın ikinci celsesinden 10 sayfaya yer verdikten sonra bitmektedir.
2. Belge:
Sarı hamurlu, 24×20 cm ebadında, mavi çizgili, ön ve arka yüzü yazılı toplam 21 sayfadan oluşan dosya kâğıdıdır. Zabit kalemle yazılmıştır. Eski harflerle numaralandırılmış 89-109. sayfaları kapsamakta olup, 4. ictimâ’nın üçüncü celsesinden 11 sayfaya yer verdikten sonra bitmektedir.
3. Belge:
Sarı hamurlu, 28,5×21,5 cm ebadında çizgisiz, ön yüzü yazılı toplam 24 yapraktan oluşan dosya kâğıdıdır. Mavi renkli kalemle yazılmış olup, yazılardaki solma nedeniyle sayfalar zor okunur bir durumdadır. Eski harflerle numaralandırılmış 110-133. sayfaları kapsamakta olup, 4. ictimâ’nın üçüncü celsesinden başlayıp 8. ictimâ’nın ilk sayfasında bitmektedir. Yukarda açıklandığı gibi 8. ictimâ’nın son 5 sayfası bu belgenin devamında bulunamamış olup eksiktir. Yaprakların sağ üst köşeleri ayrıca Latin harfleriyle 18. sayfadan başlayıp 41. sayfada sona ermek üzere numaralandırmaya tabi tutulmuştur.
4. Belge: Sivas Kongresi Tutanakları Sureti:
Beyaz kareli kâğıttan ibaret olup, 21×26,5 cm ebadındadır. Ön yüzleri divit kalemle yazılmış toplam 38 yapraktır. Bu belge gayet düzgün bir yazıyla Sivas Kongresi tutanaklarının ilk üç ictimâ’sının temize çekilmiş bir suretidir. Birinci ictimâ’dan başlayıp 3. ictimâ’nın sonunda bitmektedir. Burada Mustafa Kemal Paşa’nın kongre açılışında yaptığı konuşmaya da yer verilmiştir ki, bu “nutuk” metni orijinal tutanaklarda bulunmamaktadır.
5. Belge: Kongreye Gelen ve Kongre Adına Çekilen Telgraflar ile Kongreye Sunulan Takrir, Liste ve Benzeri Evrak Suretleri:
Sarı Hamurlu, 20×12,5 ebadında, kapak rengi yeşil, sayfaları mavi çizgili ve tek ortalı defterdir. Eski harflerle numaralandırılmış 1-56. sayfaları kapsamakta olup, toplam 56 sayfadır. 1-39. sayfalar zabit siyah kalemle, 40, 41, 42. sayfalar ile 43. sayfanın yarısı mor renk zabit kalemle, devam eden diğer sayfalar ise yine siyah zabit kalemle yazılmıştır. Defterin son sayfası olan 56. sayfanın 2/3’ü yırtılmış ve bu sayfada yer alan 4 satırlık yazının üzeri karalanmış durumdadır. Bu defterde, kongreye gelen telgraf ve mektup suretleri; kongre adına çeşitli makamlara ve kişilere çekilmiş telgraf suretleri; yemin suretleri; liste ve takrir suretleri, kongrede yapılan oylama sonuçları gibi önemli bilgiler yer almaktadır.
6. Belge: Manda Muhtırası:
Sarı hamurlu, 28,5×22,5 cm ebadında, 2 ortalı toplam 17 sayfadan ibaret defterdir. Latince rakamlarla sağ üst köşesinden numaralandırılmış olup 1-17. sayfalardan oluşmaktadır. Sivas Kongresine “Manda Muhtırası” olarak sunulan ve daha sonra “hiç sunulmamış gibi işlem görerek geri çekilen” muhtıra metni Cumhuriyet Döneminde ilk kez gün ışığına çıkmaktadır.
7. Belge: Kâzım Karabekir Paşa’nın Telgrafı:
Sarı, 34×21 cm ebadında, çizgisiz yağlı kağıda yazılı ve 1 sayfadan oluşan Kâzım Karabekir Paşa’nın Erzurum’dan Sivas’taki Heyet-i Temsiliye’ye çektiği 29.9.1335 (M. 1919) tarihli telgraftır.
8. Belge: Heyet-i Temsiliye Nâmına Mustafa Kemal Paşa’nın 15. Kolordu Kumandanlığına Çektiği Telgraf:
Sarı, 34×21 cm ebadında, çizgisiz yağlı kâğıda yazılı ve 2 sayfadan oluşan Heyeti Temsiliye nâmına Mustafa Kemal Paşa tarafından Onbeşinci Kolordu Kumandanlığına çekilen 30.9.1335 (M.1919) tarihli telgraftır.
9-10. Belge: İsmail Fazıl Paşa’nın Ankara’dan İsmail Hami Beye Yazdığı Mektup:
14×11 cm ebadında, üzerinde “İsmail Hami Bey Efendiye” yazılı bir mektup zarfı ve 27×20,5 cm açık ebadında kareli kâğıda yazılmış bir mektuptan ibarettir. 1 Teşrin-i Sanî 1335 (M. 1919) tarihli mektup, içinde ismi zikredilen meşhur şahsiyetlerden dolayı önemli bir belgedir.
11. Belge: Celal Vasfi Bey’in Yozgat’tan İstanbul’a Yazdığı Mektup:
27×20,5 cm açık ebatta kareli kâğıda yazılmış mektup 21 Ağustos 1335 (M. 1919) tarihlidir. Özellikle o günlerin yol, konaklama, yeme ve içmedeki sıkıntılarını dile getirmesi bakımından önemli bir belgedir.
12. Belge: Celal Vasfi Bey’in Askerlik Terhis Belgesi:
28×21 cm ebadındaki askerlik terhis belgesi 10 Mart 1335 (M. 1919) tarihinde dokuzuncu ordu tarafından düzenlenmiştir.
13. Belge: Şarkî Anadolu Vilâyatı Müdafa-i Hukuk Cemiyeti Nizamnâmesi:
29,5×20,5 cm ebadında çizgisiz sarı kağıda yazılmış kapak dahil toplam 13 sayfadan oluşan belgenin kapağında “Şarkî Anadolu Vilâyatı Müdafa-i Hukuk Cemiyeti Nizamnâmesi” yazılı olup metnin son satırının altında “Kongre Heyeti” ibaresi mevcuttur.
Belgelerin tamamını bilim adamlarımızın hizmetine sunmak amacıyla Müdürlüğümüzce, “Sivas Kongresi Tutanak ve Belgeleri” adlı bir CD bastırılmış olup önümüzdeki günlerde ilgili kişi kurum ve kuruluşlara dağıtımı yapılacaktır.
Teşekkür
Yukarıda geliş hikâyesi ve özellikleri hakkında bilgi verdiğimiz bu kültür hazinesinin yerini bize bildiren kıymetli hemşerimiz Sayın Sabri Koz’a; belgeleri bu güne kadar koruyan ve Müzemize kazandırılmasında katkısı olan Sayın Nuri Özden Akbayar’a; belgelerin satın alınması için ödenek temin eden Kültür ve Turizm Bakanlığı Müsteşar Yardımcısı Sayın Nihat Gül ile Telif Hakları ve Sinema Genel Müdürü Sayın Abdurrahman Çelik’e; belgeleri inceleyerek onlarla ilgili rapor hazırlayan Sayın Necdet Sakaoğlu ve Necip Günaydın’a Sivaslılar olarak teşekkür borçluyuz. Hepsine en içten duygularımızla teşekkür ediyoruz.